H ενετική οικονομική διείσδυση και το σχίσμα των εκκλησιών from irinikel

   Η άνοδος του Αλέξιου Α' Κομηνού στο θρόνο το 1081, παρ'όλο που έγινε πραξικοπηματικά όπως οι περισσότερες διαδοχές στα χρόνια της κρίσης που προηγήθηκε, έβαλε τέλος στην πολιτική αστάθεια του 11ου αιώνα. 
   Άν και πήρε την εξουσία σε πολύ αντίξοες συνθήκες, με τους εξωτερικούς εχθρούς να έχουν αφαιρέσει από το βυζαντινό κράτος ζωτικά εδάφη, τον θεσμό των θεμάτων και του θεματικού στρατού που οδήγησε την αυτοκρατορία σε ακμή να έχει εγκαταλειφθεί, τα οικονομικά του κράτους να περνούν διαρκή κρίση και την πολιτική σκηνή να έχει γίνει πεδίο δολοπλοκιών, προσωπικών φιλοδοξιών, ακόμα και δολοφονιών, κατάσταση στην οποία άλλωστε η ίδια η οικογένεια του Αλέξιου δεν ήταν αμέτοχη ...
...  κατάφερε να σταθεροποιηθεί στο θρόνο, να πετύχει μια σειρά από στρατιωτικές νίκες, να ανταποκριθεί στις πρωτοφανείς προκλήσεις της εποχής του, όπως ήταν το πέρασμα της 1ης Σταυροφορίας από τα Βυζαντινά εδάφη, να ιδρύσει μια αρκετά μακρόβια και ικανή αυτοκρατορική δυναστεία και έτσι απέτρεψε προσωρινά την κατάρρευση της αυτοκρατορίας, που ήδη είχε αρχίσει να διαφαίνεται στον ορίζοντα.

Αλέξιος Α' Κομνηνός (1081-1118), ιδρυτής της δυναστείας των Kομνηνών. Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ms. gr. 666, f. 2r.

>> Ο Αλέξιος Α΄ήταν αναμφισβήτητα ισχυρή προσωπικότητα, καλός στρατιωτικός και ικανός αυτοκράτορας. Τα δύο αγκάθια της διακυβέρνησής του ωστόσο, που είχαν μακροπρόθεσμα καταστροφικές συνέπειες για το βυζαντινό κράτος, ήταν:

• Τα προνόμια που αναγκάστηκε να παραχωρήσει στους Βενετούς για να εξασφαλίσει τη ναυτική στρατιωτική τους βοήθεια ενάντια στους Νορμανδούς (βλ. παρακάτω στην ίδια σελίδα)
  
• Το γεγονός ότι, ως εκπρόσωπος ο ίδιος της τάξης των δυνατών, εξυπηρέτησε απολύτως τα συμφέροντά τους. Και όπως έχουμε σημειώσει και εξηγήσει πολλές φορές, η ευημερία του βυζαντινού κράτους από τον 7ο ως τον 11ο αιώνα στηριζόταν στην ύπαρξη ελεύθερων γεωργών και αγροτών-στρατιωτών που υπηρετούσαν στο θεματικό στρατό. Αυτοί στήριζαν την αυτοκρατορία πληρώνοντας φόρους και προσφέροντας στρατιωτικές υπηρεσίες. Η ασυδοσία των μεγαλογαιοκτημόνων και η εξαφάνιση της μεσαίας αγροτικής τάξης μετά τον 11ο αιώνα αναπόφευκτα οδήγησε την αυτοκρατορία σε οικονομική και στρατιωτική αδυναμία.

Ο Νορμανδικός κίνδυνος

Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία το 1081

   Τη χρονιά που ο Αλέξιος ανέλαβε την εξουσία τα βυζαντινή σύνορα ήταν πολύ συρρικνωμένα και οι εξωτερικές απειλές πολλές. Οι Σελτζούκοι κατείχαν σχεδόν ολόκληρη τη Μικρά Ασία έχοντας φτάσει σε απόσταση αναπνοής από την Κωνσταντινούπολη. Οι Πετσενέγκοι και οι Κουμάνοι έκαναν διαρκώς επιδρομές στη Βαλκανική από το βορρά.
   Ο μεγαλύτερος όμως και αμεσότερος κίνδυνος προήλθε από τους Νορμανδούς της Ιταλίας. Το καλοκαίρι του 1081 οι Νορμανδοί, με αρχηγό τον Ροβέρτο Γυισκάρδο, αποβιβάστηκαν στις ακτές της Ηπείρου και πολιόρκησαν το Δυρράχιο. Για να τους αντιμετωπίσει ο Αλέξιος αναγκάστηκε να ζητήσει την βοήθεια των Βενετών παραχωρώντας τους αποκλειστικά οικονομικά προνόμια. Οι Βενετοί νίκησαν τον στόλο των Νορμανδών αλλά ο βυζαντινός στρατός ηττήθηκε Οι Νορμανδοί κατέλαβαν το Δυρράχιο το 1082 και προέλασαν στην ενδοχώρα κατά μήκος της Εγνατίας, καταλαμβάνοντας πόλεις όπως η Καστοριά τα Γιάννενα κ.ά., με τελικό στόχο την Κωνσταντινούπολη. Μόνο μετά την αναγκαστική επιστροφή του Ροβέρτου στην Σικελία λόγω εσωτερικών προβλημάτων ανακόπηκε η πορεία τους. Οι βυζαντινοί νίκησαν στη Λάρισα και άρχισαν να ανακαταλαμβάνουν πόλεις. Ο πόλεμος με τους Νορμανδούς τερματίστηκε το 1085 με το θάνατο του Ροβέρτου Γυισκάρδου και τη σύγκρουση για τη διαδοχή του μεταξύ των γιων του Βοημούνδου και Ρογήρου Μπόρσα.  

Η άνοδος της ναυτικής δύναμης της Βενετίας και η παραχώρηση προνομίων από τον Αλέξιο Α' με το Χρυσόβουλο του 1082
 
  Δύο παράγοντες έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στην επέκταση των ιταλικών εμπορικών πόλεων στον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου μετά τον 10ο αιώνα. 
- Από τη μια είχε μεγάλη σημασία η οικονομική ανάπτυξη της Δύσης και το άνοιγμα εκεί νέων αγορών σε συνδυασμό με την αποκατάσταση της ασφάλειας στην Αδριατική και την Δυτική μεσόγειο, κάτι που είχε ως αποτέλεσμα να ευνοηθεί το θαλάσσιο εμπόριο.
- Από την άλλη οι βυζαντινοί αυτοκράτορες για λόγους που σχετίζονταν με τη στρατιωτική αποδυνάμωση του Βυζαντίου, άρχισαν να παραχωρούν εμπορικά προνόμια, στους Βενετούς αρχικά, και αργότερα στους Πιζάνους και τους Γενουάτες.

  Η Βενετία ήταν η πρώτη ιταλική πόλη που ανέπτυξε θαλάσσια εμπορική δραστηριότητα στα βυζαντινά λιμάνια, τόσο εξαιτίας της θέσης της όσο και εξαιτίας της σχέσης υποτέλειας αρχικά και αργότερα συμμαχίας με την Βυζαντινή αυτοκρατορία.  Από το 992 κιόλας, ο Βασίλειος Β’ με ένα χρυσόβουλο μείωσε σε δύο χρυσά νομίσματα τον φόρο που πλήρωναν οι Βενετοί στην Αβύδο, στο δρόμο τους προς την Κωνσταντινούπολη ενώ μόνο ο λογοθέτης του δρόμου, και όχι άλλοι αξιωματούχοι, είχε δικαίωμα να κάνει έλεγχο στα βενετικά πλοία. Την εποχή εκείνοι οι Βενετοί ασχολούνταν κυρίως με το διαμετακομιστικό εμπόριο και αγόραζαν από την πόλη πολύτιμα υφάσματα όπως και άλλα είδη πολυτελείας από την Ανατολή. 

Η Βενετία

Μεσαιωνική βενετσιάνικη πολεμική γαλέρα

   Μέχρι την εποχή του Αλέξιου Α’ η παρουσία των Βενετών εμπόρων στην βυζαντινή επικράτεια δεν είχε γίνει  βλαβερή για την ντόπια οικονομία, το χρυσόβουλο όμως που υπογράφηκε το 1082 άνοιξε την Κερκόπορτα για την οικονομική εισβολή των εμπορικών ιταλικών πόλεων. Ο Αλέξιος αναγκάστηκε να παραχωρήσει μια σειρά από προνόμια στους Βενετούς με αντάλλαγμα αυτοί να τον βοηθήσουν με τον στόλο τους να αποκρούσει την νορμανδική απειλή.

  
>>Σκεφτείτε : Τα καταστροφικά προνόμια είναι συνέπεια των μέτρων αποστρατιωτικοποίησης του 11ου αιώνα. Αν οι βυζαντινοί είχαν αξιόμαχο στόλο, όπως συνέβαινε τους προηγούμενους αιώνες, δε θα είχαν υποχρεωθεί να εκχωρήσουν το θαλάσσιο εμπόριο στα χέρια των Βενετών.

Τα προνόμια που παραχωρήθηκαν με το χρυσόβουλο του 1082 ήταν τριών ειδών :

• Δόθηκαν βυζαντινοι τίτλοι και χρηματικές χορηγίες στον δόγη και τον πατριάρχη της Βενετίας
• Παραχωρήθηκε στου Βενετούς μια συνοικία στην Κωσταντινούπολη. Η συνοικία βρισκόταν ανάμεσα στην πύλη της Δρουγγαρίου Βίγλης (Odunkapi) και στην Εβραϊκή Πύλη δίπλα στην αγορά του Περάματος (το σημερινό Balikbazar- ψαραγορά), στη νότια ακτή του Κεράτιου Κόλπου, στα βορειοδυτικά της Αγ. Σοφίας, και τη διέσχιζαν τα τείχη της πόλεως. Το μέρος ήταν ονομαστό για μεγάλο διάστημα ως το κέντρο δραστηριότητας των ξένων εμπόρων (κυρίως Εβραίων) στη βυζαντινή πρωτεύουσα. Η συνοικία περιλάμβανε αρκετά σπίτια, την εκκλησία του Αγίου Ακινδύνου (η οποία ήταν βενετική πολύ πριν από τη συγκρότηση της συνοικίας), αποθήκες και τρεις προβλήτες για τα βενετικά πλοία. Το κέντρο της συνοικίας ήταν το Embolon (στοά), που βρισκόταν κοντά στην Εβραϊκή Πύλη και αποτελούνταν από μία στοά με εσωτερικά καταστήματα.
• Οι Βενετοί απαλλάχθηκαν από την υποχρέωση να πληρώνουν το κομμέρκιο και μια σειρά από άλλους φόρους και δασμούς όταν εμπορεύονταν στα περισσότερα σημαντικά λιμάνια της αυτοκρατορίας.  Οι Βυζαντινοί κράτησαν το μονοπώλιο μόνο στην περιοχή του Εύξεινου πόντου που ήταν σημαντική για την τροφοδοσία της Κωνσταντινούπολης.

‘’Επιπροσθέτως παραχωρούμε στους Βενετούς τα εργαστήρια μαζί με τους επάνω ορόφους που βρίσκονται στη συνοικία του Περάματος (σημείο επιβίβασης για τη συνοικία του Γαλατά), που εκτείνεται από την Εβραϊκή Πύλη ως την Πύλη της Βίγλας, όπου ζουν Βενετοί και Έλληνες και [τους παραχωρούμε] τρεις σκάλες που καταλήγουν σ' αυτή την περιοχή […]. Δίνεται επίσης στους Βενετούς το δικαίωμα να κάνουν εμπόριο με κάθε λογής εμπορεύματα σ' όλα τα μέρη της Ρωμανίας, γύρω από τη μεγάλη Λαοδίκεια, την Αντιόχεια, τη Μάμιστρα, τα Άδανα, την Ταρσό, την Αττάλεια, τη Στρόβιλο, τη Χίο, τον Θεολόγο (= Έφεσος), τη Φώκαια, το Δυρράχιο, την Αυλώνα, την Κορυφώ (=Κέρκυρα), τη Βονδίτσα (=Βόνιτσα), τη Μεθώνη, την Κορώνη, τη Ναυπλία (το Ναύπλιο), την Κόρινθο, τις Θήβες, την Αθήνα, τον Εύριπο (= Χαλκίδα), τη Δημητριάδα, τη Θεσσαλονίκη, τη Χρυσόπολη, το Περιθεώριον, την Άβυδο, τη Ραιδεστό, την Αδριανούπολη, την Άπρο, την Ηράκλεια, τη Σηλυμβρία, και την ίδια τη Μεγαλόπολη (=Κωνσταντινούπολη) και γενικά όλα τα μέρη που είναι κάτω από την εξουσία της ευσεβούς και ελεήμονος Εξοχότητάς μας, χωρίς να πληρώνουν εντελώς τίποτε για τις δραστηριότητες τους, δηλ. το κομμέρκιον και τους άλλους δασμούς που μπαίνουν στο δημόσιο ταμείο, το ξυλοκάλαμον, το λιμεν(ι)ατικόν, το ποριατικόν, το κανίσκιον, τις εξαφόλλεις, το αρχοντίκιον και τους άλλους εμπορικούς δασμούς. Σε όλους αυτούς τους τόπους η αυτοκρατορική μου εξουσία τους δίνει το δικαίωμα να μη δέχονται οποιοδήποτε έλεγχο.’’
Από το χρυσόβουλο του 1082

Ο φτερωτός λέων, σύμβολο της Βενετίας

Σε μια συμβολική τελετή ο εκάστοτε δόγης της Βενετίας ΄παντρεύεται' τη θάλασσα, ρίχνοντας ένα δαχτυλίδι στο νερό. Η δημοκρατία της Βενετίας οφείλει την μεγάλη της ακμή μεταξύ του 12ου και του 17ου αιώνα στην κυριαρχία του στόλου της στην Ανατολική Μεσόγειο

>> Τα προνόμια που παραχώρησε ο Αλέξιος Α' στους Βενετούς με το Χρυσόβουλο του 1082 ήταν πρωτοφανή, και οι συνέπειες της ενέργειάς του αυτής όχι μόνο ήταν καταστροφικές για την οικονομία του κράτους και για το θαλάσσιο εμπόριο των βυζαντινών αλλά μακροπρόθεσμα υπονόμευσαν και την ίδια την ύπαρξη της αυτοκρατορίας.
- Οι Βενετοί απέκτησαν πλεονέκτημα στο εμπόριο της περιοχής και σταδιακά κυριάρχησαν εμπορικά σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο.
- Το βυζαντινό κράτος έχασε έσοδα και όσοι βυζαντινοί ασχολούνταν με το εμπόριο δέχτηκαν ισχυρό πλήγμα από τον ανταγωνισμό των Βενετών. Αυτό δημιούργησε αντιπάθεια και μίσος προς τους Βενετούς και τους υπόλοιπους Ιταλούς της Κων/πολης.
- Και άλλες ιταλικές εμπορικές πόλεις, συγκεκριμένα η Γένοβα και η Πίζα διεκδίκησαν και πήραν προνόμια από τους Βυζαντινούς, ωστόσο η Βενετία παρέμεινε κυρίαρχη.
- Οι Βενετοί απέκτησαν βλέψεις κυριαρχίας στα Βυζαντινά εδάφη και οι φιλοδοξίες τους αυτές υλοποιήθηκαν μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204. Πολλές περιοχές του ελλάδικού χώρου, κυρίως νησιωτικές, γνώρισαν αιώνες Ενετοκρατίας.

Χάρτης των εμπορικών σχέσεων της Βενετίας κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα.

Ο Αλέξιος Α' ο Κομνηνός πραγματοποίησε μια ριζική μεταρρύθμιση στο νομισματικό σύστημα της αυτοκρατορίας.Το "νόμισμα" (ή σόλιδος) έπαψε να υπάρχει. Αντικαταστάθηκε από το Υπέρπυρον χρυσό κοιλόκυρτο νόμισμα 4,5 γρ. και 20,5 καρατίων. Υποδιαιρέσεις του είναι το Τραχύ εξ ηλέκτρου  (1/3 χρυσός και 2/3 άργυρος), το Τραχύ εξ αργύρου (7% άργυρος-93% χαλκός) και το χάλκινο Τεταρτηρόν. Αναλογία 1 Υπέρπυρον=3 Τραχέα Ηλέκτρου=48 Τραχέα Αργύρου=864 Τεταρτηρά

Χρυσό υπέρπυρο του Αλεξίου Α΄

Αναθηματική παράσταση που απεικονίζει τον αυτοκράτορα Ιωάννη Β' Κομνηνό (1118-1143) και την αυτοκράτειρα Ειρήνη να πλαισιώνουν τη Βρεφοκρατούσα Παναγία. Ψηφιδωτό από το νότιο υπερώο της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Χρονολογείται περίπου στα 1118.

Υπέρπυρον του Ιωάννη Β'

Ο αυτοκράτορας Ιωάννης Β' Κομνηνός (1118-1143) και ο γιος του Αλέξιος στέφονται από το Χριστό. Μικρογραφία από χειρόγραφο, 1122-1125. Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, κώδ. Urb. gr. 2, φ. 19β.

Ο Ιωάννης Β' Κομνηνός σε κηνύγι, μικρογραφία από γαλλικό χειρόγραφο

>> Ο Ιωάννης Β΄ από την αρχή της βασιλείας του αρνήθηκε να επικυρώσει στους Βενετούς τα προνόμια που τους είχε παραχωρήσει ο πατέρας του Αλέξιος Α΄. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα δύο κράτη να οδηγηθούν σε πολεμική ρήξη από το 1122, με τους Βενετούς να λεηλατούν τα νησιά (Κέρκυρα, Ρόδο, Χίο, Σάμο, Λέσβο, Άνδρο, Κεφαλληνία) και τα παράλια της αυτοκρατορίας. Χωρίς να διαθέτει ακόμα ισχυρές ναυτικές δυνάμεις ο Ιωάννης Β΄ αναγκάστηκε να συνάψει ειρήνη με τη Βενετία επικυρώνοντας και ενισχύοντας τα προνόμια της τον Αύγουστο του 1126. 

   Ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός διαδέχθηκε το πατέρα του Αλέξιο Α΄ Κομνηνό στον θρόνο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από το 1118 μέχρι το θάνατό του 1143. Ήταν γνωστός στους υπηκόους του ως ο Καλοϊωάννης. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των ιστορικών τον χαρακτήριζαν η σύνεση, η ενεργητικότητα, η γενναιότητα και η καλοσύνη. Με τη συνετή και μετριοπαθή πολιτική του ο νέος αυτοκράτορας συνέχισε αποτελεσματικά το ανορθωτικό έργο του Αλέξιου Α'.

    Στην εξωτερική πολιτική ο Ιωάννης Β' είχε να αντιμετωπίσει τους Πετσενέγκους, τους Σέρβους και τους Ούγγρους στα Βαλκάνια, τους Νορμανδούς στη Σικελία και την Αντιόχεια, και τους Τούρκους στην Μικρά Ασία. Κατάφερε να συντρίψει τους Πετσενέγκους το 1122 και να τους καταστήσει ανίκανους να ξαναενοχλήσουν το βυζαντινό κράτος. Στη συνέχεια, αφού επέβαλε την κυριαρχία του στους Σέρβους και τους Ούγγρους (1128) σταθεροποιώντας το βόρειο σύνορο της αυτοκρατορίας, στράφηκε κατά των Τούρκων της Μικράς Ασίας.
   Η κατάλυση του εμιράτου των Δανισμανιδών της Μελιτηνής, το 1135, και η υποταγή της ηγεμονίας της Μικρής Αρμενίας στην Κιλικία (1137), του άνοιξαν δρόμο για την κατάληψη του λατινικού βασιλείου της Αντιόχειας, που παραδόθηκε στους Βυζαντινούς το 1137.  'Ετσι ολοκλήρωσε την ανάκτηση της Μ. Ασίας, που ήταν και ο κύριος στόχος των ενεργειών του.
    Για την εσωτερική πολιτική του Ιωάννη Β' οι πληροφορίες των πηγών είναι ελάχιστες. Από το Νικήτα Χωνιάτη μαθαίνουμε ότι, χάρις στη χρηστή διακυβέρνησή του, συγκεντρώθηκαν πολλά χρήματα στο δημόσιο ταμείο και ότι φρόντιζε για τις ανάγκες του στρατού. Σε γενικές γραμμές, με την πολιτική του ο Ιωάννης Β' κατάφερε να ενισχύσει το κράτος, να επεκτείνει την κυριαρχία του τόσο στην Ανατολή όσο και στα Βαλκάνια.

    

Ανάγλυφος μαρμάρινος δίσκος με τη μορφή του Ιωάννη Β΄