Πρώιμη Βυζαντινή τέχνη
Η Βυζαντινή τέχνη από τον 6ο ως τον 8ο αιώνα (ως την εικοκονομαχία)
Kορύφωμα της Πρώιμης βυζαντινής τέχνης υπήρξε η εποχή του Iουστινιανού A' (527-565). Στη διάρκειά της συντελέστηκε η ουσιαστική σύνθεση των στοιχείων εκείνων που χαρακτήρισαν την καλλιτεχνική δραστηριότητα στους επόμενους αιώνες, δηλαδή της μεγαλοπρέπειας, της αρμονίας και του μέτρου.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Ναοδομία...
>> Σημαντικότερο επίτευγμα της περιόδου υπήρξε η δημιουργία ενός νέου αρχιτεκτονικού τύπου, της τρουλαίας βασιλικής (βασιλικής με τρούλο), που συνένωσε σε μία νέα σύνθεση στοιχεία των δύο οικοδομικών τύπων που κυριαρχούσαν στη ναοδομία του 4ου και 5ου αιώνα, δηλαδή της βασιλικής και των περίκεντρων κτηρίων.
>> Σημαντικότερο επίτευγμα της περιόδου υπήρξε η δημιουργία ενός νέου αρχιτεκτονικού τύπου, της τρουλαίας βασιλικής (βασιλικής με τρούλο), που συνένωσε σε μία νέα σύνθεση στοιχεία των δύο οικοδομικών τύπων που κυριαρχούσαν στη ναοδομία του 4ου και 5ου αιώνα, δηλαδή της βασιλικής και των περίκεντρων κτηρίων.
Κάτοψη της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινούπολης
Αγία Σοφία, ψηφιακή αναπαράσταση
Αγία Σοφία, τομή κατά μήκος
|
Πάνω στον πρώτο λόφο της Κωνσταντινούπολης, όπου βρισκόταν το θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο της αυτοκρατορίας, δεσπόζει με τη μεγαλοπρέπειά της η Αγία Σοφία, το τελειότερο δημιούργημα της βυζαντινής ναοδομίας και ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής. Όλοι οι σημαντικοί αυτοκράτορες της Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου έχουν συνδέσει το όνομά τους με την ιστορία του μνημείου.
Ο πρώτος ναός, αφιερωμένος στη Σοφία του Θεού, κτίστηκε στη θέση αυτή από το Μεγάλο Κωνσταντίνο (306-339) αλλά πολύ σύντομα, το 404, καταστράφηκε από φωτιά. Aνοικοδομήθηκε από τον Θεοδόσιο Β' (379-395) το 415 για να καεί ολοκληρωτικά στη Στάση του Nίκα το 532. Στις 23 Φεβρουαρίου του ίδιου χρόνου άρχισε να κτίζεται εκ νέου, σύμφωνα με ένα φιλόδοξο αρχιτεκτονικό σχέδιο που εμπνεύστηκαν οι δύο αρχιτέκτονες που είχε επιλέξει ο Ιουστινιανός, ο Ανθέμιος από τις Τράλλεις και ο Ισίδωρος από τη Μίλητο. Ο ίδιος ο αυτοκράτορας παρακολουθούσε τις εργασίες ανοικοδόμησης του ναού που διήρκεσαν πέντε χρόνια. Στις 21 Δεκεμβρίου του 537 έγιναν τα εγκαίνιά του και, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στις πηγές γεμάτος θαυμασμό ο Ιουστινιανός αναφώνησε: "Nενίκηκά σε Σολομών". H ιδιαιτερότητα του μνημείου βρίσκεται στο πρωτότυπο αρχιτεκτονικό σχέδιο, το οποίο αποτελεί μια ευφυή σύλληψη για τη δημιουργία ενός τεραστίων διαστάσεων κτίσματος, που όμως διατηρεί την αρμονία και ισορροπία των όγκων του. Ο ναός είναι κτισμένος σε αρχιτεκτονικό ρυθμό βασιλικής με τρούλο. Ο κυρίως χώρος του κτίσματος έχει σχήμα περίπου κύβου. Τέσσερις τεράστιοι πεσσοί, (κτιστοί τετράγωνοι στύλοι), που απέχουν μεταξύ τους ο ένας από τον άλλο 30 μ., στηρίζουν τα τέσσερα μεγάλα τόξα πάνω στα οποία εδράζεται ο τρούλος. Εσωτερικά ο Ναός διαιρείται από δύο κιονοστοιχίες εξαρτώμενες από τους πεσσούς σε τρία κλίτη. Mερικά μεγέθη είναι ίσως ενδεικτικά για να μας δώσουν μία εικόνα των διαστάσεων του ναού, π.χ. η απόσταση από την είσοδο του κυρίως ναού μέχρι την αψίδα είναι περίπου 80 μέτρα και το ύψος του κτηρίου μέχρι την κορυφή του τρούλου 62 μέτρα. Πρωτοτυπία του σχεδιασμού αλλά και σημαντικό επίτευγμα υπήρξε η στέγαση του ναού με έναν πελώριο τρούλο, ύψους 13,8 και διαμέτρου 32 μέτρων, ο οποίος στηρίζεται ανατολικά και δυτικά σε δύο τεταρτοσφαίρια- δηλαδή σε δύο θολωτές κατασκευές σχήματος ενός τετάρτου σφαίρας- και σε δύο μεγάλα τόξα στη βόρεια και νότια πλευρά. Στη βάση του ανοίγονται 40 παράθυρα δημιουργώντας την εντύπωση πως δεν αποτελεί τμήμα του κτηρίου, αλλά, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο Προκόπιος, πως αιωρείται σαν χρυσή σφαίρα από τον ουρανό. |
Η σημερινή μορφή του ναού των Αγίων Σεργίου και Βάκχου, ο οποίος έχει μετατραπεί σε τζαμί
Ψηφιακή αναπαράσταση του Ναού των Αγίων Αποστόλων (ο οποίος δεν σώζεται) βασισμένη σε πηγες και μαρτυρίες
|
Η Αγία Ειρήνη Κωνσταντινούπολης
Ναοί της περιόδου του Ιουστινιανού στην Κωνσταντινούπολη
Εκτός από την Αγία Σοφία και άλλοι σημαντικοί ναοί χτίστηκαν την ίδια περίοδο στην Κωνσταντινούπολη. Πρόκειται για τους ναούς των Αγίων Σέργιου και Βάκχου, της Αγίας Ειρήνης και των Αγίων Αποστόλων |
Το καθολικό της Ιεράς Μονής της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά
Μεταξύ του 548 και 565, ο Ιουστινιανός έχτισε μία οχυρωμένη μονή για τους μοναχούς του Σινά στη βιβλική τοποθεσία της Φλεγομένης Βάτου, στους πρόποδες του όρους όπου ο Μωυσής παρέλαβε τις πλάκες του Νόμου. Το οχυρό περιέκλειε μία εκκλησία (αρχικά αφιερωμένη στην Παναγία και αργότερα στην Αγία Αικατερίνη), μοναστηριακά κτήρια και στρατώνες για τη φρουρά. Επιγραφές με το όνομα του αυτοκράτορα, της αυτοκράτειρας Θεοδώρας και του αρχιτέκτονα, ενός Παλαιστίνιου με το όνομα Στέφανος, εμφανίζονται χαραγμένες σε τρεις δοκούς της στέγης του ναού.
Το καθολικό είναι μία ξυλόστεγη βασιλική με προεξέχοντα τετράγωνα παρεκκλήσια να πλαισιώνουν την αψίδα του ιερού. Μία μικρή ανοιχτή αυλή στα ανατολικά της αψίδας του ιερού περιέκλειε την κατά παράδοση Φλεγόμενη Βάτο (αργότερα αντικαταστάθηκε από το ομώνυμο παρεκκλήσι). Η ψηφιδωτή διακόσμηση του ναού μαρτυρά το υψηλό επίπεδο της τέχνης του ψηφιδωτού στην Ιουστινιάνεια περίοδο. Η μνημειώδης σύνθεση της Μεταμόρφωσης στο όρος Θαβώρ καταλαμβάνει την αψίδα του ιερού. Πλαισιώνεται από μετάλλια με πορτρέτα των αποστόλων, των προφητών και του βασιλικού προγόνου του Χριστού, Δαβίδ, στη μορφή του οποίου, σύμφωνα με τους μελετητές, αναγνωρίζονται προσωπογραφικά χαρακτηριστικά του ίδιου του Ιουστινιανού. Στο τόξο, πάνω από την παράσταση της Μεταμόρφωσης, υπάρχουν δύο σκηνές από τη ζωή του Μωυσή που ανακαλούν τα βιβλικά γεγονότα που συνέβησαν στο χώρο: στην πρώτη ο Μωυσής λύνει τα σανδάλια του μπροστά από τη Φλεγόμενη Βάτο και στη δεύτερη παραλαμβάνει το Νόμο από τα χέρια του Θεού.
Μεταξύ του 548 και 565, ο Ιουστινιανός έχτισε μία οχυρωμένη μονή για τους μοναχούς του Σινά στη βιβλική τοποθεσία της Φλεγομένης Βάτου, στους πρόποδες του όρους όπου ο Μωυσής παρέλαβε τις πλάκες του Νόμου. Το οχυρό περιέκλειε μία εκκλησία (αρχικά αφιερωμένη στην Παναγία και αργότερα στην Αγία Αικατερίνη), μοναστηριακά κτήρια και στρατώνες για τη φρουρά. Επιγραφές με το όνομα του αυτοκράτορα, της αυτοκράτειρας Θεοδώρας και του αρχιτέκτονα, ενός Παλαιστίνιου με το όνομα Στέφανος, εμφανίζονται χαραγμένες σε τρεις δοκούς της στέγης του ναού.
Το καθολικό είναι μία ξυλόστεγη βασιλική με προεξέχοντα τετράγωνα παρεκκλήσια να πλαισιώνουν την αψίδα του ιερού. Μία μικρή ανοιχτή αυλή στα ανατολικά της αψίδας του ιερού περιέκλειε την κατά παράδοση Φλεγόμενη Βάτο (αργότερα αντικαταστάθηκε από το ομώνυμο παρεκκλήσι). Η ψηφιδωτή διακόσμηση του ναού μαρτυρά το υψηλό επίπεδο της τέχνης του ψηφιδωτού στην Ιουστινιάνεια περίοδο. Η μνημειώδης σύνθεση της Μεταμόρφωσης στο όρος Θαβώρ καταλαμβάνει την αψίδα του ιερού. Πλαισιώνεται από μετάλλια με πορτρέτα των αποστόλων, των προφητών και του βασιλικού προγόνου του Χριστού, Δαβίδ, στη μορφή του οποίου, σύμφωνα με τους μελετητές, αναγνωρίζονται προσωπογραφικά χαρακτηριστικά του ίδιου του Ιουστινιανού. Στο τόξο, πάνω από την παράσταση της Μεταμόρφωσης, υπάρχουν δύο σκηνές από τη ζωή του Μωυσή που ανακαλούν τα βιβλικά γεγονότα που συνέβησαν στο χώρο: στην πρώτη ο Μωυσής λύνει τα σανδάλια του μπροστά από τη Φλεγόμενη Βάτο και στη δεύτερη παραλαμβάνει το Νόμο από τα χέρια του Θεού.
Σινά, Μεταμόρφωση, ψηφιδωτό του 6ου αιώνα
|
Σινά, Ο Μωϋσής μπροστά στη φλεγόμενη βάτο, ψηφιδωτό 6ου αιώνα
|
|
Ο ιουστινιάνειος ναός του Αγίου Ιωάννη στην Έφεσο ιδρύθηκε πριν το 548 στη θέση παλαιότερης βασιλικής, των αρχών του 5ου αιώνα. Είχε στην κάτοψη σχήμα σταυρού, το κάθε σκέλος του οποίου διαμορφώθηκε σε τρίκλιτη τρουλαία βασιλική. Στον κεντρικό χώρο, κάτω από το μεσαίο τρούλο, βρισκόταν ο τάφος του Ευαγγελιστή.
|
ΑΛΛΟΙ ΝΑΟΙ - ΨΗΦΙΔΩΤΑ
Ραβέννα
>> Η ανάκτηση της Ιταλίας ήταν γεγονός μεγάλης σημασίας για τον Ιουστινιανό γιατί δικαίωνε την επεκτατική του πολιτική στη Δύση (βλ. και τη σχετική σελίδα ιστορίας : Ιουστινιανός εξωτερική πολιτική). Φρόντισε λοιπόν να διακοσμήσει την πρωτεύουσα του εξαρχάτου της Ιταλίας, τη Ραβέννα, με σημαντικά μνημεία, που αντανακλούν την τέχνη της Κωνσταντινούπολης. Τα βυζαντινά ψηφιδωτά της περιόδου αυτής στη Ραβέννα είναι τα σημαντικότερα που σώζονται από τον 6ο αιώνα. Σε δύο από τους ναούς, τον Άγιο Βιτάλιο και τον Άγιο Απολλινάριο τον Νέο, ο ίδιος ο αυτοκράτορας παρουσιάζεται σε μεγαλοπρεπείς ψηφιδωτές παραστάσεις που τονίζουν την ισχύ και το μεγαλείο του ίδιου και της εξουσίας του.
Τα σημαντικότερα μνημεία της εποχής του Ιουστινιανού στη Ραβέννα
- Άγιος Βιτάλιος, 526 μ.Χ.
- Άγιος Απολλινάριος in Classe, 549 μ.Χ.
- Άγιος Απολλινάριος ο Νέος, 6ος αι. μ.Χ.
>> Η ανάκτηση της Ιταλίας ήταν γεγονός μεγάλης σημασίας για τον Ιουστινιανό γιατί δικαίωνε την επεκτατική του πολιτική στη Δύση (βλ. και τη σχετική σελίδα ιστορίας : Ιουστινιανός εξωτερική πολιτική). Φρόντισε λοιπόν να διακοσμήσει την πρωτεύουσα του εξαρχάτου της Ιταλίας, τη Ραβέννα, με σημαντικά μνημεία, που αντανακλούν την τέχνη της Κωνσταντινούπολης. Τα βυζαντινά ψηφιδωτά της περιόδου αυτής στη Ραβέννα είναι τα σημαντικότερα που σώζονται από τον 6ο αιώνα. Σε δύο από τους ναούς, τον Άγιο Βιτάλιο και τον Άγιο Απολλινάριο τον Νέο, ο ίδιος ο αυτοκράτορας παρουσιάζεται σε μεγαλοπρεπείς ψηφιδωτές παραστάσεις που τονίζουν την ισχύ και το μεγαλείο του ίδιου και της εξουσίας του.
Τα σημαντικότερα μνημεία της εποχής του Ιουστινιανού στη Ραβέννα
- Άγιος Βιτάλιος, 526 μ.Χ.
- Άγιος Απολλινάριος in Classe, 549 μ.Χ.
- Άγιος Απολλινάριος ο Νέος, 6ος αι. μ.Χ.
|
|
Άγιος Βιτάλιος, Το ψηφιδωτό της αψίδας
Φυτικά μοτίβα και άγγελοι που υποβαστάζουν μετάλλιο με τον 'αμνό'
Σκηνές από την Παλαιά διαθήκη : ο Μωυσής και η φλεγόμενη βάτος (επάνω), η θυσία του Αβραάμ (κάτω)
|
Το σπουδαιότερο μνημείο της περιόδου στη Δύση είναι αναμφίβολα ο ναός του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα. Ο ναός ιδρύθηκε από τον επίσκοπο της πόλης Eκκλήσιο (526) με δωρεά ενός πλούσιου ιδιώτη, του τραπεζίτη Ιουλιανού, ο οποίος χορήγησε για την ανοικοδόμησή του 26.000 σόλιδους, πιθανότατα κατ' εντολή του ίδιου του Ιουστινιανού. Ο τελευταίος εικονίζεται στο γνωστό ψηφιδωτό του ιερού μαζί με τον επίσκοπο Μαξιμιανό, στην εποχή του οποίου, το 547, εγκαινιάστηκε ο ναός.
Το μνημείο είναι ένα περίκεντρο, οκταγωνικό στην κάτοψη, οικοδόμημα που μοιάζει πολύ από αρχιτεκτονικής άποψης με αυτοκρατορικά κτίσματα της Πρωτεύουσας, όπως οι 'Αγιοι Σέργιος και Βάκχος (527-536). Τα ψηφιδωτά που κοσμούν το ναό είναι εξαιρετικής τέχνης. Με τα θέματά τους αναδεικνύουν το μεγαλείο του χριστιανισμού αλλά και του αυτοκράτορα. Στην αψίδα του ιερού εικονίζεται ο Χριστός καθισμένος πάνω στη σφαίρα του κόσμου πλαισιωμένος από αγγέλους. Στα δεξιά του παριστάνεται ο άγιος Βιτάλιος, προς τον οποίο ο Κοσμοκράτορας τείνει το διάλιθο στέφανο των Μαρτύρων, ενώ στα αριστερά του απεικονίζεται ο επίσκοπος και κτήτορας του ναού Εκκλήσιος, ο οποίος του προσφέρει ομοίωμα του ναού. Οι υπόλοιπες παραστάσεις σχετίζονται με θέματα της Παλαιάς Διαθήκης, όπως η Θυσία του Αβραάμ, που θεωρούνται στην ορθόδοξη χριστιανική σκέψη προεικονίσεις της Θείας Λειτουργίας που τελείται στο χώρο του ιερού. Tέλος, στους πλευρικούς τοίχους εικονίζονται δύο περίφημες και μεγαλοπρεπείς συνθέσεις με τις αυτοκρατορικές προσφορές του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας προς το ναό. Αριστερά παριστάνεται ο Ιουστινιανός, συνοδευόμενος από τον αρχιεπίσκοπο της πόλης Μαξιμιανό και την ακολουθία του, να προσκομίζει χρυσό δίσκο και δεξιά η αυτοκράτειρα με τις γυναίκες της συνοδείας της να προσφέρει χρυσή διάλιθη κύλικα. |
Η ισχύς και το μεγαλείο του αυτοκρατορικού ζεύγους τονίζεται στα ψηφιδωτά που απεικονίζουν τον Ιουστινιανό και τη Θεοδώρα με την ακολουθία τους
|
|
Δείτε το παρακάτω βίντεο στο οποίο παρουσιάζεται το σημαντικό μνημείο του Αγίου Βιταλίου της Ραβέννας
|
|
Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός όπως απεικονίζεται σε ψηφιδωτό από τον Άγιο Απολλινάριο τον Νέο
|
Πρόκειται για μία τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα και υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος.
Τα πιο σημαντικά ψηφιδωτά βρίσκονται στους πλάγιους τοίχους του μεσαίου κλίτους πάνω από τις κιονοστοιχίες. Χωρίζονται σε 3 ζώνες:
Στην τρίτη ζώνη και τους δυο τοίχους εικονίζονται πομπές. Στο νότιο τοίχο εικονίζεται πομπή με άνδρες μάρτυρες να κατευθύνονται στον ένθρονο Χριστό οδηγούμενοι από τον Άγιο Μαρτίνο. Πάνω από τις μορφές αναγράφονται τα ονόματα των μαρτύρων. Μεταξύ τους και απεικόνιση του Αγίου Δημητρίου από τις παλαιότερες στη βυζαντινή τέχνη. Στο βόρειο τοίχο εικονίζεται πομπή γυναικών παρθένων να κατευθύνονται προς την Παναγία οδηγούμενες από τους Μάγους. |
|
|
Πομπή γυναικών μαρτύρων (κάτω) με τους μάγους επικεφαλής, κατευθύνονται προς την ένθρονη βρεφοκρατούσα θεοτόκους η οποία περιστοιχίζεται από αγγέλους (επάνω)
Πομπή ανδρών μαρτύρων που κατευθύνονται προς τον ένθρονο Χριστό
|
|
|
H τρίκλιτη βασιλική του ΑγίουΑπολλιναρίου στο λιμάννι της Ραβέννας εγκαινιάστηκε από τον επίσκοπο Μαξιμιανό το 549 μ.Χ.
Η αψίδα του ιερού διακοσμείται με μία ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα παράσταση : Στο κέντρο της εικονίζεται μέσα σε μετάλλιο ένας μεγάλος διάλιθος σταυρός και πιο κάτω, ανάμεσα σε ένα πλούσιο παραδείσιο τοπίο, τρεις αμνοί που τον ατενίζουν. Tο σταυρό πλαισιώνουν μέσα σε νέφη οι προτομές του Ηλία και του Μωυσή και πάνω το χέρι του Θεού που προβάλλει από το βάθος του χρυσού ουρανού. Kάτω από το σταυρό εικονίζεται δεόμενος ο 'Αγιος Απολλινάριος ανάμεσα σε δύο σειρές από 6 αμνούς. Πρόκειται για μία συμβολική παράσταση της Μεταμόρφωσης (ο σταυρός συμβολίζει το Χριστό και οι αμνοί τους αποστόλους), που αποτελεί σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη ένα όραμα του Θεού. |
Τον 6ο αιώνα στην Κρήτη ...
Ο μοναδικός περίκεντρος ναός που υπάρχει στην Κρήτη είναι ο Αρχάγγελος Μιχαήλ στην Κάτω Επισκοπή Κισσάμου. Χρονολογείται στο β' μισό του 6ου αιώνα.
Ο μοναδικός περίκεντρος ναός που υπάρχει στην Κρήτη είναι ο Αρχάγγελος Μιχαήλ στην Κάτω Επισκοπή Κισσάμου. Χρονολογείται στο β' μισό του 6ου αιώνα.
