Πρωτοβυζαντινή τέχνη
Η Βυζαντινή τέχνη από τον 4ο ως τον 5ο αιώνα
Η πρωιμότερη χριστιανική ζωγραφική, κυρίως σε κατακόμβες ή τάφους, συνεχίζει την ελληνιστική και ρωμαϊκή παράδοση της τοιχογραφίας αλλά επενδύει τα κλασικά θέματα με αλληγορικό χριστιανικό περιεχόμενο: κοινές απεικονίσεις ψαρέματος απέδωσαν την αλίευση ψυχών, και απεικονίσεις βοσκών απέδωσαν τον Καλό Ποιμένα που επαναφέρει τους παραστρατημένους στον δρόμο της πίστης. Χρησιμοποιήθηκαν επίσης χριστιανικά σύμβολα όπως ο σταυρός, το χριστόγραμμα και ο ιχθύς.
|
Όταν ο χριστιανισμός αναγνωρίστηκε ως επίσημη θρησκεία του κράτους δημιουργήθηκε η ανάγκη για μία τέχνη που θα υπηρετούσε τη νέα θρησκεία, τα πρότυπα της οποίας αναζητήθηκαν στην παλαιότερη κλασική-ρωμαϊκή παράδοση. Bασικό χαρακτηριστικό της τέχνης των πρώτων αιώνων υπήρξε ο συγκερασμός του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού και του χριστιανικού πνεύματος.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
΄Oσον αφορά στην αρχιτεκτονική μορφή των νέων χριστιανικών οικοδομημάτων υιοθετήθηκε ένας τύπος κτηρίου, η βασιλική, που είχε ευρύτατη χρήση στο ρωμαϊκό κόσμο για δικαστικούς, εμπορικούς στρατιωτικούς και τελετουργικούς σκοπούς. Πρόκειται για μία ορθογώνια αίθουσα που χωριζόταν εσωτερικά από δύο ή τέσσερις σειρές κιόνων και κατέληγε στην ανατολική άκρη σε ένα υπερυψωμένο βήμα. Οι βασιλικές εξυπηρετούσαν τις ανάγκες σύναξης ενός πολυάριθμου εκκλησιάσματος.
Mία ιδιαίτερη κατηγορία ναών υπήρξαν τα περίκεντρα κτίρια, δηλαδή οικοδομήματα που χαρακτηρίζονται από μία ομοιόμορφη διάταξη γύρω από ένα κέντρο, όπως π.χ. οι κυκλικοί και οι πολυγωνικοί ναοί, και τα οποία χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για ταφικά μνημεία και βαπτιστήρια.
Όπως όλες οι εκφάνσεις της καλλιτεχνικής και πνευματικής ζωής της περιόδου έτσι και η αρχιτεκτονική χαρακτηρίζεται από τη γόνιμη σύνδεση στοιχείων του παρελθόντος και της νέας χριστιανικής πραγματικότητας.
Mία ιδιαίτερη κατηγορία ναών υπήρξαν τα περίκεντρα κτίρια, δηλαδή οικοδομήματα που χαρακτηρίζονται από μία ομοιόμορφη διάταξη γύρω από ένα κέντρο, όπως π.χ. οι κυκλικοί και οι πολυγωνικοί ναοί, και τα οποία χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για ταφικά μνημεία και βαπτιστήρια.
Όπως όλες οι εκφάνσεις της καλλιτεχνικής και πνευματικής ζωής της περιόδου έτσι και η αρχιτεκτονική χαρακτηρίζεται από τη γόνιμη σύνδεση στοιχείων του παρελθόντος και της νέας χριστιανικής πραγματικότητας.
Βασιλικές
Η Αχειροποίητος της Θεσσαλονίκης, Βασιλική, 5ος αιώνας, Mνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco.
Τα μέρη της βασιλικής
Αναπαράσταση παλαιοχριστιανικής βασιλικής με εγκάρσιο κλίτος του 5ου αι από την Μαρώνεια
Παλαιοχριστιανική βασιλική του 5ου αιώνα στην Ολυμπία (στο χώρο του αρχαίου 'εργαστηρίου του Φειδία'). Το χαμηλό τέμπλο με τους κιονίσκους και τα μαρμάρινα θωράκια σώζεται στη θέση του ως σήμερα.
|
Πολλοί ναοί της περιόδου αυτής σε όλο τον ρωμαϊκό (-βυζαντινό) κόσμο ανήκουν στον αρχιτεκτονικό τύπο της βασιλικής.
Οι χριστιανικές βασιλικές, όπως αναφέρθηκε, ήταν επιμήκη κτίρια που διαιρούνταν εσωτερικά σε κλίτη. Τα κλίτη των βασιλικών ήταν τρία, πέντε, επτά, μέχρι και εννέα. Το μεσαίο κλίτος ήταν το πιο ευρύχωρο και το υψηλότερο. Οι κίονες οι οποίοι χώριζαν τα κλίτη μεταξύ τους, από ανατολάς προς δυσμάς, δεν είχαν συνήθως ραβδώσεις και κατέληγαν σε περίτεχνα κορινθιακά κιονόκρανα, ενώ τα κενά μεταξύ των κιονοκράνων ενώνονταν με τόξα. Πάνω από τα πλάγια κλίτη σχηματίζονταν υπερώα, τα οποία χρησιμοποιούνταν ως γυναικωνίτες. Οι τοίχοι από το δάπεδο μέχρι το ύψος των τόξων καλύπτονταν από ορθομαρμαρώσεις λεπτών και πολύχρωμων μαρμάρων. Τα δάπεδα επίσης στολίζονταν με θαυμάσια ψηφιδωτά. Στο υψηλότερο σημείο υπήρχε ο φωταγωγός με σειρά μονόλοβων, δύλοβων, τρίλοβων ή πολύλοβων παραθύρων. Το μεσαίο και υψηλότερο κλίτος καλύπτονταν από αμφίκλινη (σαμαρωτή) ξύλινη στέγη, ενώ τα πλάγια κλίτη από μονόρρικτη (επικλινή) στέγη. Κάποιες φορές υπήρχε και εγκάρσιο κλίτος μεταξύ του κυρίως ναού και της αψίδας του ιερού. Στο ανατολική απόληξη του μεσαίου κλίτους βρισκόταν η αψίδα του ιερού με την Αγία Τράπεζα και το σύνθρονο. Το ιερό χωριζόταν από τον κυρίως ναό με χαμηλό, συνήθως μαρμάρινο τέμπλο που αποτελείτο από κιονίσκους μεταξύ των οποίων υπήρχαν διακοσμημένα θωράκια. Ο δυτικός χώρος πριν τον κυρίως ναό ονομαζόταν νάρθηκας, Σ'αυτόν στέκονταν οι κατηχούμενοι, οι μετανοούντες και οι προσκλαίοντες. Βόρεια του νάρθηκα υπήρχε το Βαπτιστήριο, όπου υπήρχε σταυρωτή δεξαμενή για το βάπτισμα των ενηλίκων, και νότια υπήρχε το Διακονικό. Τέλος στον εξωτερικό χώρο, πριν το νάρθηκα, υπήρχε το αίθριο. |
Βασιλική της Aquileia, 4ος αιώνας. Τα ψηφιδωτά που κοσμούν το δάπεδο του ναού είναι ιδιαιτέρως εκτεταμένα και σε εξαιρετική κατάσταση. Mνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco.
Ψηφιδωτά δάπεδα. 6ος αι.Βασιλική Ά Δομετίου (Νικόπολη)
Και πιο κοντά μας ...
Παλαιοχριστιανική βασιλική του 5ου μ.Χ. Ελούντα.
|
H μεγάλη Βασιλική του Αγίου Τίτου στη Γόρτυνα
|
Περίκεντρα κτίρια
Η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης είναι ένα ρωμαϊκό περίκεντρο κυκλικό κτίριο (κτίστηκε από τον Γαλέριο το 306, ίσως ως ναός του Δία) που μετά την επικράτηση του χριστιανισμού μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό.
|
Κτίρια κυκλικής κάτοψης, στεγασμένα με θόλο, υπήρχαν τόσο στην ελληνική αρχαιότητα όσο και στους ρωμαϊκούς χρόνους (π.χ. το Πρυτανείο της αρχαίας αγοράς της Αθήνας, ο θόλος της Επιδαύρου και το Πάνθεον της Ρώμης). Στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες υιοθετήθηκε ο αρχιτεκτονικός αυτός τύπος με κάτοψη που είτε ήταν κυκλική, είτε πολυγωνική, είτε τρίκογχη ή τετράκογχη. Κοινό στοιχείο σε όλες τις περιπτώσεις είναι ο θόλος-τρούλος που στους επόμενους αιώνες θα κυριαρχήσει στη βυζαντινή ναοδομία. Τον 3ο και τον 4ο αιώνα περίκεντρα κτίρια χρησιμοποιήθηκαν ως μαυσωλεία ή βαπτιστήρια, ενώ στη συνέχεια αρκετοί ήταν οι περίκεντροι ναοί σε ολόκληρη την ρωμαϊκή-βυζαντινή επικράτεια. |
ΨΗΦΙΔΩΤΑ
Η εκδήλωση της αυτοκρατορικής εύνοιας προς τον Χριστιανισμό με τον Κωνσταντίνο έστρεψε την εικαστική έκφραση κυρίως προς την τέχνη του ψηφιδωτού. Το ψηφιδωτό ανθούσε στην ελληνιστική Ανατολή και τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήδη από τα προχριστιανικά χρόνια και είχε δημιουργήσει παράδοση στην πολυτελή διακόσμηση ανακτόρων, επαύλεων και λουτρικών συγκροτημάτων. Ενώ όμως στον ελληνορωμαϊκό κόσμο τα ψηφιδωτά χρησιμοποιούνταν συνήθως για την κάλυψη δαπέδων, οι Βυζαντινοί ψηφιδογράφοι τα χρησιμοποίησαν και στη διακόσμηση εσωτερικών τοίχων. Στη βυζαντινή τέχνη, το ψηφιδωτό φθάνει στη μεγαλύτερη ακμή του. Η λαμπρότητα, η αντοχή του στην υγρασία και τον χρόνο και το υψηλό κόστος των υλικών και της εκτέλεσής του θεωρήθηκαν ότι εξασφάλιζαν την ποιότητα που άρμοζε στη μνημειακή τέχνη της θριαμβέυουσας αυτοκρατορίας και της εκκλησίας της.
Εξαιρετικής ποιότητας ψηφιδωτά σύνολα της πρώτης βυζαντινής περιόδου (4ος-5ος αιώνας) σώζονται κυρίως στη Θεσσαλονίκη, τη Ρώμη και τη Ραβέννα της Ιταλίας. Βλέποντας συγκεκριμένες παραστάσεις και μορφές, ας προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τα βασικά χαρακτηριστικά της πρώϊμης αυτής τέχνης, η οποία στηρίζεται στις βάσεις της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής παράδοσης, έχει όμως ήδη διαμορφώσει νέα δυναμικά χαρακτηριστικά που θα κατασταλάξουν τους επόμενους αιώνες σε μία νέα καλλιτεχνική αντίληψη
Εξαιρετικής ποιότητας ψηφιδωτά σύνολα της πρώτης βυζαντινής περιόδου (4ος-5ος αιώνας) σώζονται κυρίως στη Θεσσαλονίκη, τη Ρώμη και τη Ραβέννα της Ιταλίας. Βλέποντας συγκεκριμένες παραστάσεις και μορφές, ας προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τα βασικά χαρακτηριστικά της πρώϊμης αυτής τέχνης, η οποία στηρίζεται στις βάσεις της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής παράδοσης, έχει όμως ήδη διαμορφώσει νέα δυναμικά χαρακτηριστικά που θα κατασταλάξουν τους επόμενους αιώνες σε μία νέα καλλιτεχνική αντίληψη
Θεσσαλονίκη
-'ΑγιοςΓεώργιος (Ροτόντα), 4ος αιώνας
-Αχειροποίητος (Ναός της Παναγίας), 5ος αιώνας
- Όσιος Δαυίδ (Μονή Λατόμου), 5ος αιώνας
-'ΑγιοςΓεώργιος (Ροτόντα), 4ος αιώνας
-Αχειροποίητος (Ναός της Παναγίας), 5ος αιώνας
- Όσιος Δαυίδ (Μονή Λατόμου), 5ος αιώνας
Η ανθρώπινη μορφή...
Κεφάλια αγίων από την Ροτόντα (Αγ.Γεώργιο) της Θεσσαλονίκης, ένα από τα κορυφαία ψηφιδωτά σύνολα της πρώϊμης βυζαντινής τέχνης (4ος αι;). Η αγάπη για την ανθρώπινη μορφή και η τάση για ιδεαλισμό κι εξιδανίκευση παραπέμπουν τόσο στην αρχαία ελληνική τέχνη όσο και στα πορτραίτα του Φαγιούμ. >> Σκεφτείτε : σε ένα περιβάλλον με τόσο ανθρωποκεντρική παράδοση στην τέχνη θα ήταν δύσκολο να επικρατήσουν οι ανεικονικές αντιλήψεις που αργότερα, τον 8ο αιώνα, προσπάθησαν να επιβάλλουν οι εικονομάχοι |
Φύση, διακοσμητικά μοτίβα, κτίρια...
Τα ψηφιδωτά της πρώϊμης αυτής εποχής εκφράζουν με τον καλύτερο τρόπο την αίσθηση θριάμβου της νέας θρησκείας και τη φρεσκάδα μιας νέας τέχνης που γεννιέται. Έντονος είναι ο διακοσμητικός χαρακτήρας, με γεωμετρικά σχήματα και θέματα παρμένα από τη φύση: πουλιά, λουλούδια, καρπούς. Όλα αυτά ωστόσο εντάσσονται οργανικά σε έναν βαθύτερο συμβολισμό : είναι απεικονίσεις του χριστιανικού παραδείσου. Τα χρώματα είναι λαμπερά και φωτεινά, ιδιαιτέρως τα ΄χλωρά΄πράσινα και τα ουράνια μπλε. Οι καρποί και τα άνθη σηματοδοτούν την παραδείσια ομορφιά και αφθονία. Σύμβολα όπως η πηγή-κρήνη, το περιστέρι (που συμβολίζει την ανθρώπινη ψυχή) και το παγώνι (που συμβολίζει την αθανασία) επανέρχονται συχνά στην, ακαταστάλαχτη ακόμη, εικονογραφία της εποχής.
|
Την εγγύτητα στην ελληνορωμαϊκή κληρονομιά αποκαλύπτει στο ψηφιδωτό της αψίδας του Οσίου Δαβίδ στη Θεσσαλονίκη η ζωηρή, πολύχρωμη απόδοση του παραδείσιου τοπίου, στο οποίο εικονίζεται ο Χριστός με τα αποκαλυπτικά σύμβολα των Ευαγγελιστών, τους ποταμούς του Παραδείσου και δύο προφήτες. Ωστόσο η αιώρηση του Χριστού μέσα σε κύκλο που συμβολίζει τη δόξα, το μέγεθός του σύμφωνα με τους κανόνες της ιερατικής προοπτικής, που θέλουν μεγαλύτερες τις σημαντικότερες, όχι τις εγγύτερες μορφές, και η σχηματική, χωρίς βάθος απόδοση του σώματος και του ενδύματος αποκαλύπτουν τις αντιρεαλιστικές, αφαιρετικές τάσεις εξαΰλωσης που θα κυριαρχήσουν στη βυζαντινή τέχνη των επόμενων αιώνων.
Ραβέννα
- Μαυσωλείο της Γάλλας Πλακιδίας, 5ος αιώνας
- Βαπτιστήριο των Ορθοδόξων (του Νέωνα), 5ος αιώνας
- Βαπτιστήριο των Αρειανών, 5ος αιώνας
- Μαυσωλείο της Γάλλας Πλακιδίας, 5ος αιώνας
- Βαπτιστήριο των Ορθοδόξων (του Νέωνα), 5ος αιώνας
- Βαπτιστήριο των Αρειανών, 5ος αιώνας
|
Στη Ραβέννα, η οποία από το 402 ήταν η διοικητική έδρα του δυτικού ρωμαϊκού κράτους, συγκεντρώνονται σημαντικά ψηφιδωτά σύνολα. Στο Μαυσωλείο της Γάλλας Πλακιδίας, κόρης του Θεοδοσίου Α' (περ. μέσα 5ου αιώνα) απεικονίζονται παραστάσεις με εσχατολογικό περιεχόμενο που ταιριάζει με την ιδιαίτερη χρήση του κτηρίου: ο Χριστός ως καλός ποιμένας, οι οκτώ απόστολοι, τα σύμβολα των τεσσάρων Ευαγγελιστών και ο μάρτυρας άγιος Λαυρέντιος.
Τα άλλα δύο σημαντικά ψηφιδωτά σύνολα της Ραβέννας βρίσκονται σε βαπτιστήρια και οι παραστάσεις του συνδέονται με την τελετή της Bάπτισης. Συγκεκριμένα στο οκταγωνικό βαπτιστήριο των Ορθοδόξων, στο κεντρικό μετάλλιο του τρούλου παριστάνεται η Βάπτιση του Χριστού και σε μία δεύτερη ζώνη οι δώδεκα απόστολοι κρατώντας στέμματα. Το ίδιο εικονογραφικό πρόγραμμα ακολουθείται και στο βαπτιστήριο των Αρειανών, στα τέλη του 5ου αιώνα, που ονομάστηκε έτσι γιατί κτίστηκε την περίοδο που η πόλη βρισκόταν υπό τον έλεγχο των Οστρογότθων, οι οποίοι ήταν οπαδοί του Αρειανισμού. |
Παρακολουθήστε μια παρουσίαση του Μαυσωλείου της Γάλλας Πλακιδίας στη Ραβέννα :
Ρώμη
- Μαυσωλείο της Κωνσταντίας, 4ος αιώνας
- Σάντα Μαρία Ματζιόρε, 5ος αιώνας
Τα ψηφιδωτά της Santa Maria Maggiore (5ος αιώνας), με σκηνές από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, είναι σημαντικά γιατί εχουν κάνει αρκετά βήματα προς την αναζήτηση ενός πιο κατασταλαγμένου εικονογραφικού προγράμματος, αλλά και μιας νέας τεχνοτροπίας.